Jidysz a hebrajski – różne języki, ta sama kultura żydowska

Język żydowski tak naprawdę ma dwie odsłony. Możemy spotkać się zarówno z jego nazewnictwem „jidysz”, jak i „językiem hebrajskim”. Jakim więc właściwie językiem mówią Żydzi?

Opisujemy skąd wzięły się obydwa te języki, który z nich jest obecnie językiem urzędowym i jak wyglądają losy drugiego.

A żeby zbytnio nie zanudzić Cię historią i specyfiką języków, wplatamy do artykułu ciekawostki o zapożyczeniach z i do języka żydowskiego oraz o inspirującej kulturze żydowskiej.

Pochodzenie języka jidysz i języka hebrajskiego

Hebrajski, czyli język biblijny

Zacznijmy od języka hebrajskiego, bo w tym zestawieniu to właśnie on jest starszy. To semicki język starożytny, którym posługiwali się Izraelici i można go spotkać między innymi w Biblii.

Na jego kształtowanie się miały wpływ takie języki jak fenicki, aramejski czy arabski. Powoli był też niestety przez nie wypierany, zarówno z języka pisanego, jak i mówionego. Hebrajski uznawano głównie za język dzieł religijnych, używany przez przodków. Niebawem używany był więc tylko w liturgii.

Dopiero w XIX wieku język hebrajski doczekał się odświeżenia przez Eliezera Ben Jehuda, językoznawcę, nazywanego ojcem współczesnego hebrajskiego. Założył on w Palestynie towarzystwo, któremu przyświecał cel przywrócenia języka do obiegu, tworzenia w nim dzieł literackich oraz nauczania młodzieży.

Niedługo potem na bazie towarzystwa powstał Komitet Języka Hebrajskiego, a sam język stał się w 1948 roku urzędowym językiem w Palestynie i powstałym państwie Izrael.

Iwrit – współczesny hebrajski

Język hebrajski wskrzeszony przez Ben Jehuda nazywany jest nowohebrajskim (iwrit). Dziełem życia językoznawcy jest 17-tomowy słownik, w którym znajdują się nie tylko słowa i ich znaczenie, ale również synonimy, pozwalające lepiej rozumieć hebrajski i rozwijać kompetencje językowe.

Nowy hebrajski to język złożony zarówno z tradycyjnych hebrajskich słów, używanych w Biblii, jak i neologizmów, koniecznych, aby dostosować mowę do współczesnych czasów. Składnia języka opiera się natomiast na hebrajskim rabinicznym, a wymowa zgodna jest z zasadami sefardyjskimi.

Szacunkowo obecnie posługuje się nim nawet 8 mln ludzi na świecie.

Język jidysz o germańskim pochodzeniu

Jidysz to zdecydowanie młodszy język od hebrajskiego. Jego genezę datuje się na X wiek, a nie czasy p.n.e. Jego ojczyzną jest Nadrenia, do której przybyli Żydzi posługujący się językiem judeofrancuskim. Wynikiem ich asymilacji na nowym terenie było zapożyczanie wyrażeń z dialektów staroniemieckich oraz języka romańskiego. Następnie emigracja do Europy (Czech, Polski, Litwy itp.) spowodowała, że do kształtującego się jidysz dodawano również słownictwo z języka słowiańskiego.

Najstarsze zdanie zapisane w jidysz brzmi „Gut tag im betage se wer dis machzer in beshakneses trage”, co tłumaczone jest jako „Błogosławiony, kto ten modlitewnik do synagogi nosi”.

Następnie doszło do rozłamu jidysz na różne dialekty. Kształtowały się one zależnie od języków krajów, do których emigrowali Żydzi. Do II wojny światowej posługiwało się nim nawet 11 mln ludzi. Dopiero Holocaust sprawił, że jidysz prawie całkowicie zniknął. Używają go obecnie tylko niektóre społeczności emigrantów, chociaż wielu badaczy czy profesorów nadal się nim interesuje i stara się nie dać mu odejść w zapomnienie.

Język żydowski – jidysz czy hebrajski?

Jaki pierwszy język nasuwa Ci się na myśl, kiedy mowa o języku żydowskim? Większość osób powie, że właśnie jidysz, jednak nie jest to obecnie język, którym posługują się Żydzi. Prawidłowa odpowiedź to, jak się już pewnie domyślasz, hebrajski.

Językiem jidysz posługiwali się Żydzi mieszkający w Polsce i innych krajach Europy aż do XX wieku, stąd też najczęściej jest on z nimi kojarzony. I choć generalnie powiedzenie, że jidysz jest językiem żydowskim nie jest błędem, to jednak naród ten mówi po hebrajsku i jest to oficjalny język Izraela.

Różnice pomiędzy jidysz a hebrajskim

O pierwszej różnicy już wspomnieliśmy – język hebrajski jest zdecydowanie starszy, a także uznany obecnie za język urzędowy w Izraelu. Jidysz natomiast pozostaje językiem używanym w społecznościach żydowskich np. w USA.

Obydwa języki różnią się od siebie również rodziną języka. Hebrajski jest językiem semickim, natomiast jidysz językiem germańskim z wieloma zapożyczeniami.

Ich używanie datuje się również na inne okresy. Hebrajski używany był w czasach biblijnych, stracił na wartości w średniowieczu, po czym powrócił i w nowszej formie stał się językiem urzędowym Izraela. Jidysz natomiast powstał mniej więcej w czasach, kiedy zanikał hebrajski. Używany był bardzo długo przez Żydów i wzbogacany o kolejne słowa z innych języków, więc dynamicznie się rozwijał. W końcu niemalże wymarł przez Holocaust.

Języki były również inaczej nazywane, i poniekąd traktowane, przez Żydów. Hebrajski określano jako „język święty” („luszyn kodeisz) za sprawą jego stosowania w modlitwach i literaturze. Jidysz natomiast to „język matczyny” (mame luszyn), wykorzystywany na co dzień i strzeżony w tradycji przez ortodoksyjnych Żydów.

Podobieństwa jidysz i iwrit

Nie wszystko jednak różni te dwa języki, a na pewno łączy je alfabet hebrajski. Posługują się one tymi samymi znakami, bez rozróżnienia na małe i wielkie litery. Wyrazy w jidysz i iwrit czyta się także od strony prawej do lewej, a także nie zapisuje się w nich samogłosek (chociaż czasem ma do miejsce w hebrajskim, w celu ułatwienia wymowy).

Jidysz w Polsce – wzajemne przenikanie języków i kultur

Ludność żydowska zamieszkująca na terenie naszego kraju posługiwała się jidysz, wzbogaconym o słownictwo polskie na potrzeby języka codziennego. Głównie do ich mowy przeniknęły takie polskie słowa jak „szafa”, „błoto”, „kaleka”, „szwagier”, „pusty”, „kiszka”, „knot”, „puszka” czy „ryzyko”.

Popularne było również słowo „bałagan”, które nadal używane jest w Izraelu. Co ciekawe dodaje się do niego przymiotnik „zorganizowany”. Wyrażenie „zorganizowany bałagan” jest więc neologizmem zaczerpniętym z języka polskiego.

Jidyszyzmy w języku polskim

Jidyszyzmy to z kolei zapożyczenia od Żydów polskich, które obecne są w naszej mowie. Oto kilka przykładów (z niektórymi na pewno się spotkałeś):

• bachor – mały chłopiec,
• bajgiel – obwarzanek,
• belfer – nauczyciel,
• ciuch – ubranie,
• cymes – przysmak,
• rejwach – hałas, zgiełk,
• szmonces – dowcip,
• ślamazara – człowiek flegmatyczny,
• plajta – bankructwo.

Jidyszyzmy funkcjonują w naszym języku do dziś.

Muzyka i kultura jidysz

Chociaż języki polski i jidysz wzajemnie się przenikały, należy zaznaczyć, że Żydzi zawsze wierni byli swojej historii, tradycji i religii. Mieszkali na terenie Polski w gettach (daleko im jednak do gett tworzonych przez Niemców), w których praktykowali swoje zwyczaje w diasporach. Była to zamknięta wspólnota mieszkająca po prostu na terytorium naszego kraju.

Do dzisiaj jednak pozostała z nami inspiracja muzyką i kulturą żydowską. Co roku odbywają się w Polsce wydarzenia, mające na celu propagowanie kultury jidysz, a największym z nich jest Festiwal Kultury Żydowskiej w Krakowie. To jedna z najważniejszych tego typu imprez na świecie, która zajmuje ważne miejsce również wśród krakowskich eventów.

Festiwal już od pierwszej edycji w 1988 roku miał popularyzować kulturę żydowską, a także pomóc w jej ochronie i dalszym rozwoju. Prezentowane są na nim dzieła artystyczne, muzyczne, literackie, a nawet tradycja żydowskich wycinanek.

„Jewish Woodstock” i zespoły żydowskie

Na FKŻ kluczowym wydarzeniem jest finałowy koncert plenerowy „Szalom na Szerokiej”, transmitowany w TVP2. Nazywany jest on „Jewish Woodstock”. To 7 godzin występów różnych zespołów muzycznych. W ich brzmieniach można usłyszeć charakterystyczne dźwięki rogów, tamburynów, bębnów, instrumentów strunowych.

Muzyka żydowska bliska jest religii, tak jak cała kultura skupiona wokół judaizmu. Śpiew i instrumenty były wykorzystywane głównie podczas liturgii i dzisiaj można się w nich doszukać melodii z psalmów. Przez lata jednak powstawały różne pieśni i zespoły żydowskie, które znane były na całym świecie.

W Polsce rozkwit muzyki żydowskiej przypada na XXI wiek. Najpopularniejsze wówczas projekty to grupa Cukunft, trio Shofar, Alte Zachen, kwartet klarnetowy Ircha, Muzyka Żydów z Yemenu, Daktari, Malerai/Goldstein/Masecki i wielu innych. Ciężko dziś usłyszeć ich muzykę, jednak po zespołach pozostały płyty, które nadal są dostępne na rynku.

Pisząc o muzyce żydowskiej nie sposób nie wspomnieć również o Orkiestrze Klezmerskiej Teatru Sejneńskiego, najliczniejszym zespole muzyki żydowskiej. Wychowuje ona nowe pokolenia muzyków żydowskich, a także współpracuje z polskimi i zagranicznymi twórcami. Utwory Orkiestry pojawiają się m.in. w filmie „Wołyń” Wojciecha Smarzowskiego.

Jak widać nie tylko język, ale i kultura żydowska zasługuje na uwagę. Bez względu na to, jaką mową posługuje się naród Izraela, poprzez liczne migracje, wniósł on do każdego z krajów wiele ze swojej ciekawej tradycji, kultury oraz dobytku artystycznego, popularyzowanego również w Polsce.

Potrzebujesz tłumaczenia w jidysz i na jidysz? Tłumaczenia online wykonamy dla Ciebie, gdziekolwiek jesteś. 24/7.

Sprawdź również inne >>języki tłumaczeń<<